Balice

Sołtys: Kazimierz Drelewski

Balice – to miejscowość bardziej kojarzona z Krakowem niż z gminą Zabierzów. Bowiem, na jej obszarze znajduje się „Kraków Airport” – Międzynarodowy Port Lotniczy im. Jana Pawła II Kraków- Balice. Pierwotnie było to prywatne lotnisko książąt Radziwiłłów, które w latach 50. XX w. przekształcono w wojskowe, a następnie w latach 60. w części przeznaczono na cele cywilne. Stopniowo powiększane, modernizowane i rozbudowywane m.in. w latach 1989-1993, 2007, a ostatnio w latach 2014-2015 o nowe terminale pasażerskie stało się drugim co do wielkości po warszawskim Okęciu portem lotniczym w Polsce, który w 2015 r. obsłużył ponad 4,2 mln pasażerów, utrzymując połączenia w 64 kierunkach, do 19 krajów świata. Jednak – Balice to nie tylko lotnisko. Wszak wieś ta może poszczycić się średniowieczną metryką, sięgającą 1229 r. Stąd wywodzi się gałąź Toporów (zob. Aleksandrowice) – Baliccy, którzy od późniejszej siedziby w Ossolinie k. Sandomierza przyjęli nazwisko Ossolińskich. „De Balicze” zaczął się pisać Seweryn Boner (1486-1549) – żupnik, burgrabia i wielkorządca krakowski, nadworny bankier Zygmunta Starego, starosta oświęcimski, biecki, zatorski, rabsztyński i czchowski, etc., jeden z pierwszych przedstawicieli wpływowego rodu krakowskich kupców i bankierów, nobilitowanego ok. 1514 r. Boner, posiadłszy Balice w 1515 r. poprzez swą żonę Zofię z Bethmanów rozbudował drewniany, acz na kamienno-ceglanych piwnicach, dawny modrzewiowy dwór nadając mu charakter włoskiej willi, a także założył w jego otoczeniu ogrody i winnice. Jego dzieło kontynuowali syn Jan (1517 – 1562), znany przywódca małopolskich kalwinów, następnie Jan Firlej (1521 – 1574) marszałek wielki koronny, któremu w wianie wniosła Balice Zofia Bonerówna (siostra Jana) oraz ich syn Mikołaj (zm. 1601) wojewoda krakowski. Balice przeżywały wówczas swój „złoty wiek”. A że w XVI w. wjeżdżało się do Krakowa od strony Balic, każdy co znaczniejszy gość nie mógł ominąć tej iście królewskiej rezydencji, witany przez jej utytułowanych gospodarzy [M. Kwaśnik, 2005]. Zatrzymywały się tu przed uroczystościami ślubnymi przyszłe królowe – w 1543 r. pierwsza żona Zygmunta Augusta arcyksiężniczka Elżbieta Rakuszanka, podobnie w 1553 r. trzecia żona króla, a siostra Elżbiety – Katarzyna; stąd wyruszały do Krakowa w ślubnych orszakach przyszłe małżonki Zygmunta III Wazy – w 1592 r. Anna Austriaczka i w 1605 r. jej siostra Konstancja. W 1574 r. dwukrotnie gościł w Balicach król Henryk Walezy, w tym tuż przed koronacją, a w 1596 r. poseł papieża Klemensa VIII kardynał Enrico Gaetano, który prowadził rozmowy w sprawie sformowania ligi chrześcijańskiej przeciwko Turkom. W latach 1610 – 1620 klucz balicki – Balice, Burów i Szczyglice dzierżawi bratanek poety Jana Kochanowskiego (Jana z Czarnolasu) – Piotr Kochanowski, tłumacz włoskiej poezji, a następnie Stanisław Amenda (zm. 1624 lub 1627), nobilitowany rajca krakowski i zarządca królewskich finansów olkuskich kopalń srebra i ołowiu (olbory olkuskiej). W 1652 r. Balice przejmuje Franciszek Szembek (zm. 1693), burgrabia krakowski starając się stopniowo scalić klucz balicki rozdrobniony między spadkobierców Amendy. Jednak wnet, w okresie „potopu” 1655-1660 Balice zostają dotkliwie zniszczone i złupione przez Szwedów w odwecie za straty poniesione przez nich przy długotrwałym oblężeniu zamku Tęczyn w Rudnie. Dźwiga je z upadku dopiero syn Franciszka – Jan Szembek (zm. 1731), kanclerz wielki koronny, wielkorządca krakowski, etc. etc., który na zrębach wyburzonego starego drewnianego pałacu wzniósł nową, murowaną rezydencję. Po jego śmierci pałac opuszczony przez spadkobierców i wydzierżawiany szybko uległ zniszczeniu. Restaurowany przez kolejnych dziedziców – Darowskich (1790), Sołtyków (1840), następnie Homolacsów (2 poł. XIX w.), ostatecznie swą obecną formę zyskał w latach 1887-94, w wyniku gruntownej przebudowy przeprowadzonej wg projektu najznakomitszych ówczesnych architektów – Tadeusza Stryjeńskiego i Zygmunta Hendla na polecenie Dominika księcia Radziwiłla (1852-1938), który we wsp. 1887 r. nabył klucz balicki, powiększając go w 1898 r. o Aleksandrowice i Kleszczów. Datę 1887 r. – objęcia Balic przez księcia Dominika i jego żonę Dolores upamiętnia ufundowana przez nich figura Niepokalanej NMP usytuowana w centrum wsi, naprzeciw pałacowej bramy. W 1926 r. majątek przejął syn – Hieronim (1885-1945)  rozbudowując gospodarstwa, które w okresie w okresie okupacji 1939-1945, mimo niemieckiego zarządu, stały się gospodarczym zapleczem ruchu oporu. Pałac został wówczas zajęty przez okupanta, a jego mieszkańców przesiedlono do pałacowej oficyny. W lutym 1945 r., wnet po wkroczeniu wojsk sowieckich książe Hieronim wraz synem Leonem (1922-1973) zostali aresztowani przez NKWD i wywiezieni do obozu w Ałczewsku (ówcześnie Woroszyłowsk), w obwodzie donieckim. Tam książę Hieronim zmarł z wycieńczenia, a jego syn w wyniku zabiegów dyplomatycznych został zwolniony i wyjechał za granicę. Równocześnie cały klucz balicki został znacjonalizowany i przekazany Wydziałowi Rolnemu UJ, a następnie utworzonemu w 1950 r. Instytutowi Zootechniki, który w 2006 r. uzyskał status Państwowego Instytutu Badawczego. Zadaniem Instytutu jest prowadzenie badań naukowych w zakresie produkcji zwierzęcej i kształtowania środowiska rolniczego oraz wykorzystanie zwierząt gospodarskich dla celów biomedycznych. Obecnie w jego skład wchodzi kompleks badawczy w Balicach oraz 9 rozsianych po Polsce zakładów doświadczalnych, w tym zakład w Rudawie. W latach 60. XX w. balicki kompleks został znacznie rozbudowany o budynki gospodarcze i administracyjne, a także o osiedle domków dla pracowników, dziś zwane Osiedlem Parkowym. Jednak historyczną zasługą Instytutu pozostanie przeprowadzona w latach 1977 – 1987 kompleksowa restauracja całości dawnego rezydencjonalnego założenia, z jego adaptacją na centrum konferencyjno – bankietowe. Na ile balicki pałac odzyskał więcej niż dawną świetność może świadczyć fakt, że 27 I 2005 r. urządzono w nim spotkanie prezydentów i innych najwyższych przedstawicieli 30 państw uczestniczących w obchodach 60-lecia wyzwolenia niemiecko-nazistowskiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Pałac otacza park krajobrazowy o pow. ok. 4 ha, zakomponowany z końcem XIX w., o zróżnicowanym, nie tylko rodzimym drzewostanie, w części nawiązujący do dawnego założenia typu włoskiego. Zob. Balickie Doły, Las Zabierzowski.

Tekst:

Krzysztof Pucek

Zdjęcia UG Zabierzów