Aleksandrowice

Sołtys: Jan Kądzioła
Aleksandrowice - budowa autostrady A-4 przyczyniła się do odkrycia na terenie wsi, w latach 1996-1998 szeregu śladów prehistorycznego osadnictwa – neolitycznego z okresu 4 tys. lat p.n.e., z późnej epoki brązu reprezentowanej przez skarb wykonanych z brązu ozdobnych przedmiotów datowanych na około VII w. p.n.e., a także z okresu wpływów rzymskich (I – poł. V w.n.e.), które  udokumentowały funkcjonowanie  tu osady ludności kultury celto-przeworskiej i przeworskiej, panującej na obszarze Polski od II w. p.n.e. Historyczne początki wsi pozostają nieznane. Można przypuszczać, że Aleksandrowice zostały założone, co najmniej w XIV w., a być może i wcześniej przez rycerski ród Toporczyków (herbu Topór), którego przedstawiciele już prawdopodobnie na przełomie XI/XII w. wznieśli w sąsiedniej Morawicy obronną rezydencję. Toporczykowie z Morawicy rozpoczęli akcję kolonizacyjną okolicznych terenów pokrytych wówczas zwartym płaszczem lasów. Szczególne nasilenie przybrała ona w XIV w. wraz ze wzniesieniem zamku Tęczyn koło Krzeszowic, od którego główna morawicka gałąź rodu przybrała nazwisko Tęczyńskich; w okresie średniowiecza bodaj najpotężniejszego w aspekcie majątkowym i politycznym rodu w Polsce. Wśród innych, co najmniej sześciu wywodzących się z Morawicy Toporów należy wspomnieć o Balickich związanych z sąsiednimi Balicami, Pisarskich z Pisarami oraz wiązanych z Aleksandrowicami – Aleksandrowskich zwanych też Leksandrowskimi. Źródłowo – po raz pierwszy nazwa wsi pojawia się w 1401 r., w aktach sądowych dot. sporu granicznego o części łąk i łęgów położonych między Morawicą, Liszkami i Aleksandrowicami. W 1 poł. XV w. Aleksandrowice zapewne po kądzieli, przeszły do rąk Karnińskich. z którego to rodu na uwagę zasługuje osoba Stanisława Iwana (ok. 1510 – 1603), jednego z pionierów reformacji w krakowskiem. W 1591 r., po spaleniu przez sfanatyzowany tłum zboru w Krakowie Stanisław Iwan Karniński ofiarował swój dwór krakowskim kalwinom. W 1614 r. zbór w Aleksandrowicach podzielił los krakowskiego; został splądrowany i spalony przez krakowskie pospólstwo. Odbudowany staraniem ówczesnego dziedzica Piotra Gołuchowskiego, po 1620 r. został zniesiony przez jego syna Samuela, który powrócił do wiary katolickiej. W latach 1680 – 1700 dobra aleksandrowickie – Aleksandrowice, Kleszczów i Kochanów posiadał Franciszek Koryciński, kasztelan bracławski, następnie do 1728 – Teofił Pawłowski, a w latach 1748 – 1762 Franciszek Ksawery Kochanowski, kasztelan wiślicki, który sprzedał je Antoniemu Potockiemu. Jednak już w 1791 r., a zapewne od 1780 r. majątek należał do Franciszka hr. Żeleńskiego (1741-1805), herbu Ciołek, kasztelana bieckiego i starosty niegrodowego w Uściu Solnym, dziedzica Brzezia (w pow. wielickim), a następnie do jego syna Wilhelma (1791-1832), uczestnika powstania listopadowego, zmarłego na emigracji w Dreźnie. Jego serce w 1836 r. przewieziono do Morawicy i złożono w rodzinnym grobowcu na tamtejszym cmentarzu. Majątek przypadł wdowie po Wilhelmie – Adelajdzie z Białuskich (1863-1869), która spełniając wolę męża w 1841 r. wybudowała w Aleksandrowicach szpital dla ubogich – weteranów wojennych i wdów po poległych. Po śmierci Adelajdy, jej drugi mąż Erazm Skarżyński (1804 – 1871), kawaler orderu Virtuti Militari za udział w bitwie warszawskiej 1831 r., uczestnik powstań: krakowskiego 1848 r. i styczniowego 1863 r. sprzedał całą majętność Eugeniuszowi ks. Lubomirskiemu, od którego z kolei nabył ją w 1898 r. Dominik ks. Radziwiłł, dziedzic sąsiedniego klucza balickiego. Około 1900 r. książę Radziwiłł nieco poniżej zniszczałego i rozebranego w 1895 r. starego dworu wystawił nowy, neoklasycystyczny, nadając mu funkcję letniej rezydencji. Z tego też okresu – XIX/XX w. zachowały się usytuowana obok dworu oficyna oraz położone od wschodu i nad stawami zabudowania gospodarcze. Całość zespołu otacza rozległe założenie zieleni ze stawami, dwoma alejami starodrzewia oraz ogrodem typu włoskiego, który od północnego-wschodu, na stokach Winnej Góry łączył się z sadem, a pierwotnie z winnicami, zakładanymi tu jeszcze w XVI w. Obecnie w części dawny obszar dworski należy do Instytutu Zootechniki w Balicach, który prowadzi gospodarstwo rolne na gruntach pochodzących z przeprowadzonej w 1945 r. parcelacji majątku Radziwiłłów.

O przeszłości Aleksandrowic przypominają nadto znajdujące się w środku wsi – kamienna figura św. Jana Nepomucena z 1755 r. z rytymi herbami Korwin (Franciszka Ksawerego Kochanowskiego) i Godziemba (jego żony Józefy z Dąbskich), wspomniany uprzednio szpital dla ubogich, obecnie ośrodek zdrowia, a także zrekonstruowana drewniana studnia gromadzka z połowy XIX w., której oryginał przeniesiono do skansenu w Wygiełzowie koło Babic (pow. chrzanowski). Zob. Aleksandrowicka Dolina.

Tekst:

Krzysztof Pucek

Zdjęcia:

UG Zabierzów